Il giardino dei Finzi-Contini (1970) is één van de laatste verwezenlijkingen van Vittorio De Sica. In deze verfilming van Giorgio Bassani’s gelijknamige roman uit 1962^↓Eén van de meesterwerken uit de Italiaanse literatuur van de 20ste eeuw.wordt veel gefietst. De jonge personages verplaatsen zich bij voorkeur op hun tweewielers doorheen het stadje Ferrara van de jaren 1930. Al in de allereerste sequentie van de film troept een groepje samen. Vol verwachting rijden ze naar het tennisveld binnen het ommuurde domein van de Italiaans-joodse familie Finzi-Contini. In smetteloos witte kledij en op fietsen van een vooroorlogse degelijkheid kwetteren de jongelui erop los. Stuurstangen en velgen flikkeren in het zonlicht, de parktuin glijdt als een luministisch plaatje voorbij. Dit alles oogt als een reclame voor de Fietsersbond. Het fietstochtje illustreert een optimisme dat onder druk zal komen als het fascisme met zijn meedogenloze rassenwetten steeds meer terrein wint.

Het zijn diezelfde rassenwetten die de aanleiding vormen voor het partijtje tennis. Nadat de joodse jongeren de toegang tot de lokale tennisclub is ontzegd, stellen de Finzi-Contini’s hun privéterrein open. In die lang uitgesponnen beginsequentie op en rond het tennisveld fungeert de fiets als romantisch glijmiddel tussen de twee centrale personages. De blonde schoonheid Micòl,^↓Vittorio de Sica deconstrueert in zijn film de traditionele beeldvorming van Joden door zijn hoofdpersonages een bij uitstek Arisch uiterlijk te geven: blonde haren, blauwe ogen en een lichte huid.telg uit het illustere geslacht Finzi-Contini, krijgt een lekke band en laat zich in een intieme tête-à-tête vervoeren door Giorgio. In amazonezit op de bovenbuis, ontpopt Micòl zich tot een spraakwaterval. Ondertussen geniet haar bewonderaar zichtbaar van dit voorrecht. De twee kennen elkaar al sinds hun kindertijd en Giorgio kan zijn gevoelens voor de jonge vrouw nauwelijks verbergen. Al snel blijkt echter dat Micòl behalve aantrekkelijk ook wispelturig is. Haar hart gaat meer uit naar de botanische wonderen van de tuin dan naar haar aanbidder.

Die ommuurde tuin verwijst bovenal naar een besloten mentaliteit: storende en pijnlijke invloeden van buitenaf die de sereniteit zouden kunnen verbreken, worden zoveel mogelijk geweerd of ontkend.^↓De bewoners van de tuin verkeren in een staat van ontkenning en passiviteit tegenover de antisemitische dreiging van het fascisme. Ze zijn meesters in de kunst van het escapisme.Pour vivre heureux, vivons cachés. Het Franse gezegde leek nooit beter van toepassing dan op de levensfilosofie van de Finzi-Contini’s. In hun hortus conclusus^↓De hortus conclusus – de tuin als een omsloten plek waar rust, vrede, geluk, liefde en zuiverheid heersen – sluit niet alleen aan bij de tuin van Eden vóór de zondeval (de Paradijstuin) maar ook bij de beeldvorming van liefdestuinen in middeleeuwse romances en in epische gedichten uit de renaissance (Torquato Tasso, Ariosto). De hortus conclusus als tuin van de maagd Maria is een symbool voor haar zuiverheid en voor de onbevlekte ontvangenis. Al deze literaire tuinen weerklinken in de tuin van de Finzi-Contini’s.streven de bewoners in essentie naar onveranderlijkheid. Niet toevallig wijst Micòl er tijdens het fietstochtje graag op dat het park een plataan bevat van bijna vijfhonderd jaar oud, “die misschien nog door Lucrezia Borgia is geplant”.

Soms lijkt fietsen de enige echte vorm van vrijheid die bepaalde jongeren nog gegund is in deze late film van De Sica. Maar zelfs de fiets betekent uiteindelijk ongeluk. Micòl speelt een spel van aantrekking en afstoting. Het is het eerder vermelde psychologische proces van afscherming van de buitenwereld dat ook doorwerkt in haar afwijzende houding tegenover haar obsessioneel verliefde jeugdvriend. Desillusie lijkt na verloop van tijd onafwendbaar voor Giorgio. Verdreven uit het paradijs van de Finzi-Contini’s, slaat de wanhoop toe. Zijn laatste hoop wordt hem ontnomen als hij op een nacht terugkeert naar huis. Langs de tuinmuur van het bekende domein valt zijn oog op een achtergelaten rijwiel. Als de camera inzoomt, herkent hij de rode fiets met opvallende witte banden van zijn vriend Malnate. Giorgio klimt over de muur en ontdekt op een wrede manier dat Malnate in werkelijkheid zijn rivaal is.

In tegenstelling tot veel films die de jodenvervolging behandelen, toont Il giardino dei Finzi-Contini geen gruwel. Toch is de film aangrijpend omdat Luceberts observatie dat alles van waarde weerloos is zo treffend wordt belichaamd door het lot van de delicate personages. Uiteindelijk begeven de muren van Micòl het onder druk van de barbaarse horden. Als de massa-arrestaties en deportatie definitief op gang komen, sluit De Sica zijn film af met een onvergetelijke elegie voor de doden. Gezongen klezmermuziek speelt daarbij een hoofdrol. De tekst van de hartverscheurende klaagzang El mole rachamim – een joods gebed voor de doden – kondigt de fatale bestemming van de Finzi-Contini’s en hun lotgenoten aan: Auschwitz, Majdanek, Treblinka.

• ↓
  De hortus conclusus – de tuin als een omsloten plek waar rust, vrede, geluk, liefde en zuiverheid heersen – sluit niet alleen aan bij de tuin van Eden vóór de zondeval (de Paradijstuin) maar ook bij de beeldvorming van liefdestuinen in middeleeuwse romances en in epische gedichten uit de renaissance (Torquato Tasso, Ariosto). De hortus conclusus als tuin van de maagd Maria is een symbool voor haar zuiverheid en voor de onbevlekte ontvangenis. Al deze literaire tuinen weerklinken in de tuin van de Finzi-Contini’s.